“BIJË FTERRE, NUSE ÇORRE, ... NGA SHKËMBINJTË U LËSHOVE...”

Vlerë  e madhe për Fterrën tonë.

            Në historinë e njohur të Fterrës e të fterjotëve bën përshtypje dhe gruaja fterjote, bëjnë përshtypje bijat e saj. Madje do theksuar se në jo pak familje gruaja ka qënë burrëreshë, ka qënë ajo që ka mbajtur shtëpinë e miqësinë, duke mbajtur të nderuar dhe burrin në kurbët apo në stane. Aqë është e vërtët kjo sa për jo pak familje, thuhej: do të vemi nga Hazua (Dhuli), do të vemi te Farua,(Shehe), te Gjulzaja (Korkuti), te Hatemja (Meme), e të tjera e të tjera.  Ose janë të njohura disa gra që e lidhën jeten deri dhe me kujtimin e burrit, apo siç është shëmbulli i lartë i Lime Dushës, që e dinë të gjithë  se si ajo e lidhi jetën me djalin që i mbeti në bark pak muajsh, që nga 30 gushti 1943 e deri sa ndërroi jetë në moshë të thellë.

Por në këtë editorial e kemi fjalën për gratë trimëresha, që Fterrës nuk i kanë munguar në çdo kohë. Dhe shëmbujt nuk janë pak, saqë ndonjëherë vijnë në kujtesën e Fterrës deri si legjenda. Shkëmbi i madh mbi Ixuar, atje lart rreth 1000 metro, quhet Shkëmbi i Lekes, që të kujton heroizëm luftarak të gruas me emrin Leke. Pas saj vjen Maro Kondia, "Bije Fterre, e Nuse Çorre...",  tashme e njohur në legjendën për të në luftën kundër pushtuesve otomanë.  E treta grua që njihet  në histori eshte trimëresha Mene Zhupe, që, siç shkruante shtypi i viteve 1913-1914, turpëroi dhe burrat me qëndresën e saj luftarake kundër andartëve grekë, pikërisht në ato vite.

Duke lexuar librin e historianit  Spiro Rusha, nga Qeparoi: "Himara në Stuhitë e Shekujve" gjetëm dhe faktin, që e njihnim pak dhe që nuk e publikonim, se Maro Kondia ka qënë Bijë e Fterrës dhe Nuse në Çorraj. Këtë fakt e ka shkruar dhe studjuesi Mexhid Kokalari nga Gjirokastra në librin e tij për kryengritësit popullorë në shekuj, që në vitin 1979. Këtë e pohon edhe studjuesi nga Kuçi, Hasan Luçi, në librin e tij "Gjolekajt e Kuçe në breza". Duke qënë kështu, ne vendosëm të botojmë në mënyrë besnike, siç po e shikoni,  pjesën e marrë nga libri i Historianit  Spiro Rusha, "Himara në Stuhitë e Shekujve", për t'u njohur më këtë të vertëtë historike dhe për të mënjanuar hamëndjet se Maro Kondia është bijë nga andej ose këtej, pa mohuar aspak vlerën që i ka dhënë e që i jep Çorrajit figura e Maros si nuse e martuar në Çorraj, por pa mohuar dhe vlerën që i jep Fterrës si bije.

“Një sulm tjetër i egër  kundër krahinës së Himarës u ndërmuarr në vitin 1537 nga Sulejman Kanuniu (ligjvënësi).Synimi kryesor i kësaj ekspedite kunër mbretërisë së Napolit që sundohej nga Spanja e Karlit të V, me objektiv marshimin e mëtejshëm mbi Europën Perëndimore. Por për të kaluar mbi Europën , më parë duhej likujduar Himara, e cila formonte pengesën fillestare serioze të ekspeditës, të udhëhequr personalisht prej Sulltanit

Lufta u zhvillua në korrik 1573.... “Sulejmani u ndalua  në krahinën e himarjotëve për disa ditë, i etshëm për t’i shfarosë ata popuj që u shkaktojnë dëme  të vazhdueshme vasalëve të tij për rreth.... Urdhëroi që Ajaz Pasha bashkë me kryetarin e jeniçerëve të shkonin për t’i nxjerrë nga shpellate tyne ato bisha, si thonte ai, e të bënin kërdi të tilla që tjetër të mos e tepronte prej atyre njerëzve, veç kujtimit që kanë qënë shfarosë... Por ndodhi e kundërta...sepse ata burra shumë të shkathët tue i sulmue herë në brinjë, herë në ballë, herë në bisht, herë tue u tërheq, herë tue ndeshun me skuadrat vranë me shëmbëtim më shumë se 8000 (turq) dhe i detyruan të tjerët të tërhoiqen rokopujë të ngatërruem për mjerimin që u ngjan shokëve të tyne..”     

Në luftën e ashpër dhe ta pabarabartë kundër pushtuesit otoman, merrnin pjesë edhe gratë, jo vetëm duke furnizuar luftëtarët burra e vëllëzërit e tyre, poe edhe me armë në dorë e me kurthe që u ngrehnin forcave armike për t’i dëmtuar, duke sakrifikuar edhe jetën e tyre. Ngjarje të tilla heroike janë pasqyruar edhe në folklorin popullor të krahinës. Një grua nga Qeparoi, Marë Lania, e futi  një njësi luftarake nëpër greminë dhe vetë me shoqet ë saj u hodhën në humnera për të mos rënë në duart e armiqëve.

(Shih, Shënimin: 12).

Një tjetër grua heroinë nga fshati Fterë, Maro Kondia e kapur prej turqëve në befasi kur po mbushte ujë për tua shpurë luftëtarëve dhe e detyruar tu tregonte se ku ndodheshin të fshehur fshatarët e rrethuar, Marua e detyruar, vendosi të hakmerrej dhe të sakrifikonte edhe veten. Ajo i futi nëpër shkrepa dhe njeri pas tjetrit i shtynte me marifet nëpër gremina dhe kur u zbulua veprimtaria e saj, u hodh edhe vete në greminë.

Shënimi 12. është vjershë për Marë Lane:

“ Na diq Marë Lania,

Vajzë kapedania,

Marë lane, Marë Lane,

O moj zëra kapedane,

Thëllëza zëmër stërralle,

Shoqet i more në valle,

Shoqet në valle i more,

Moj thëllëzë fluturove,

Dhe mbi harca thikë-thikë,

Ti u bëre çikë-çikë,

Të mos bjerje në jezitë,

N’ato qëntë osmanllinjtë....

Shënimi 13, është Vjersha për Maro Kondën:

Bijë Fterre, nuse Çorre,

Djalin më të mirë more,

Po ç’e do nuk e gëzove,

Nga shkëmbijtë u lëshove,

Turqitë prapa ç’i more,

S’more një, po di taborre,

Në përrua i lëshove,

Gjithë çorrajt i nderove.

 (nga folklori).

. . .

Sa më ssipër wshtw marrë në mënyrë besnike nga Libri i  shtetarit rigoroz dhe Historianit të njohur, Spiro Rusha, me origjinë nga Qeparoi, me titull: “Himara në Stuhitë e Shekujve”, botuar në vitin 2001, në Shtëpinë botuese “ARBËRI.”, Tiranë -

 ( Shënim i redaksisë: vetëm theksimi me bold, është i Redaksisë )  

Gjithashtu, po botojmë  edhe një pjesë (paragraf) nga libri i Hasan Luçit, “Gjolekajt e Kuçe në breza”, botim i vitit 2000, ku në faqen  f.52. pohon  midis të tjerash: ...” një ditë osmanët kapën, kur ajo mbushte ujë, Maro Kondin, bijë nga Fterra, e martuar në Çorraj, ( fisi Kondaj  është shuar prej vitesh në Fterrë) ...kjo nuse furnizonte me ujë trimat...

Kësaj trimërie  i kushtohen  dhe vargjet:

Katafigji portë-portë,

Shove çorogoricjotë,

Katafigji shtigje –shtigje,

Nxorre nënëtëdhjetë vigje...

Këtë pohim  e argumenton, i mirënjohuri Mexhid Kokalari, në studimet e tij, në librin: “Trimat e kryengritjeve popullore” faqe  160, viti 1979.

Sqarim: Ndërsa historiani Spiro Rusha e përmënd këtë trimëri të ndodhur  në vitin 1573, në shekullin e 16-të kur, në krahinën e Himarës, ka ardhë në krye të ushtrisë turke, Sulltani Sulejman Kanuniu,  autori Hasan Luçi  e lidh këtë me kohën e Gjolekë Labit, në kohën e kryengritjes kundër reformave të Tanzimatit.

Sidoqoftë, per Fterrën ka rëndësi, që këtë të dhënë e japin dhe e pranojnë tre studjues  seriozë, të mirënjohur,  së pari, historiani serioz dhe shtetari rigoroz, Spiro Rusha nga Qeparoi, në librin: “Himara në Stuhitë e Shekujve”, ashtu si dhe studjuesi skrupuloz, Mexhid Kokalari, si  dhe studjuesi Hasan Luçi,   nga Kuçi .

Rreth këtij problemi, në numrin e ardhëshëm, Redaksia e gazetës “Fterra jonë”, do të mundohet të realizojë dhe një intervistë me historianin, Spiro Rusha.

Nr. 37 – shkurt 2004