“BIJĖ FTERRE, NUSE ĒORRE,
... NGA SHKĖMBINJTĖ U LĖSHOVE...”
Vlerė e madhe pėr Fterrėn tonė.
Nė historinė e njohur tė Fterrės e tė fterjotėve bėn pėrshtypje dhe gruaja fterjote, bėjnė pėrshtypje bijat e saj. Madje
do theksuar se nė jo pak familje gruaja ka qėnė burrėreshė, ka qėnė ajo qė ka mbajtur shtėpinė e miqėsinė, duke mbajtur tė
nderuar dhe burrin nė kurbėt apo nė stane. Aqė ėshtė e vėrtėt kjo sa pėr jo pak familje, thuhej: do tė vemi nga Hazua (Dhuli),
do tė vemi te Farua,(Shehe), te Gjulzaja (Korkuti), te Hatemja (Meme), e tė tjera e tė tjera. Ose janė tė njohura disa
gra qė e lidhėn jeten deri dhe me kujtimin e burrit, apo siē ėshtė shėmbulli i lartė i Lime Dushės, qė e dinė tė gjithė
se si ajo e lidhi jetėn me djalin qė i mbeti nė bark pak muajsh, qė nga 30 gushti 1943 e deri sa ndėrroi jetė nė moshė tė
thellė.
Por nė kėtė editorial e
kemi fjalėn pėr gratė trimėresha, qė Fterrės nuk i kanė munguar nė ēdo kohė. Dhe shėmbujt nuk janė pak, saqė ndonjėherė vijnė
nė kujtesėn e Fterrės deri si legjenda. Shkėmbi i madh mbi Ixuar, atje lart rreth 1000 metro, quhet Shkėmbi i Lekes, qė tė
kujton heroizėm luftarak tė gruas me emrin Leke. Pas saj vjen Maro Kondia, "Bije Fterre, e Nuse Ēorre...", tashme e
njohur nė legjendėn pėr tė nė luftėn kundėr pushtuesve otomanė. E treta grua qė njihet nė histori eshte trimėresha
Mene Zhupe, qė, siē shkruante shtypi i viteve 1913-1914, turpėroi dhe burrat me qėndresėn e saj luftarake kundėr andartėve
grekė, pikėrisht nė ato vite.
Duke lexuar librin e historianit
Spiro Rusha, nga Qeparoi: "Himara nė Stuhitė e Shekujve" gjetėm dhe faktin, qė e njihnim pak dhe qė nuk e publikonim, se Maro
Kondia ka qėnė Bijė e Fterrės dhe Nuse nė Ēorraj. Kėtė fakt e ka shkruar dhe studjuesi Mexhid Kokalari nga Gjirokastra nė
librin e tij pėr kryengritėsit popullorė nė shekuj, qė nė vitin 1979. Kėtė e pohon edhe studjuesi nga Kuēi, Hasan Luēi, nė
librin e tij "Gjolekajt e Kuēe nė breza". Duke qėnė kėshtu, ne vendosėm tė botojmė nė mėnyrė besnike, siē po e shikoni,
pjesėn e marrė nga libri i Historianit Spiro Rusha, "Himara nė Stuhitė e Shekujve", pėr t'u njohur mė kėtė tė vertėtė
historike dhe pėr tė mėnjanuar hamėndjet se Maro Kondia ėshtė bijė nga andej ose kėtej, pa mohuar aspak vlerėn qė i ka dhėnė
e qė i jep Ēorrajit figura e Maros si nuse e martuar nė Ēorraj, por pa mohuar dhe vlerėn qė i jep Fterrės si bije.
“Njė sulm
tjetėr i egėr kundėr krahinės sė Himarės u ndėrmuarr nė vitin 1537 nga Sulejman Kanuniu (ligjvėnėsi).Synimi kryesor
i kėsaj ekspedite kunėr mbretėrisė sė Napolit qė sundohej nga Spanja e Karlit tė V, me objektiv marshimin e mėtejshėm mbi
Europėn Perėndimore. Por pėr tė kaluar mbi Europėn , mė parė duhej likujduar Himara, e cila formonte pengesėn fillestare serioze
tė ekspeditės, tė udhėhequr personalisht prej Sulltanit
Lufta u zhvillua nė korrik 1573.... “Sulejmani u
ndalua nė krahinėn e himarjotėve pėr disa ditė, i etshėm pėr t’i shfarosė ata popuj qė u shkaktojnė dėme
tė vazhdueshme vasalėve tė tij pėr rreth.... Urdhėroi qė Ajaz Pasha bashkė me kryetarin e jeniēerėve tė shkonin pėr t’i
nxjerrė nga shpellate tyne ato bisha, si thonte ai, e tė bėnin kėrdi tė tilla qė tjetėr tė mos e tepronte prej atyre njerėzve,
veē kujtimit qė kanė qėnė shfarosė... Por ndodhi e kundėrta...sepse ata burra shumė tė shkathėt tue i sulmue herė nė brinjė,
herė nė ballė, herė nė bisht, herė tue u tėrheq, herė tue ndeshun me skuadrat vranė me shėmbėtim mė shumė se 8000 (turq) dhe
i detyruan tė tjerėt tė tėrhoiqen rokopujė tė ngatėrruem pėr mjerimin qė u ngjan shokėve tė tyne..”
Nė luftėn e ashpėr
dhe ta pabarabartė kundėr pushtuesit otoman, merrnin pjesė edhe gratė, jo vetėm duke furnizuar luftėtarėt burra e vėllėzėrit
e tyre, poe edhe me armė nė dorė e me kurthe qė u ngrehnin forcave armike pėr t’i dėmtuar, duke sakrifikuar edhe jetėn
e tyre. Ngjarje tė tilla heroike janė pasqyruar edhe nė folklorin popullor tė krahinės. Njė grua nga Qeparoi, Marė Lania,
e futi njė njėsi luftarake nėpėr greminė dhe vetė me shoqet ė saj u hodhėn nė humnera pėr tė mos rėnė nė duart e armiqėve.
(Shih, Shėnimin:
12).
Njė tjetėr grua heroinė nga fshati Fterė, Maro Kondia
e kapur prej turqėve nė befasi kur po mbushte ujė pėr tua shpurė luftėtarėve dhe e detyruar tu tregonte se ku ndodheshin tė
fshehur fshatarėt e rrethuar, Marua e detyruar, vendosi tė hakmerrej dhe tė sakrifikonte edhe veten. Ajo i futi nėpėr shkrepa
dhe njeri pas tjetrit i shtynte me marifet nėpėr gremina dhe kur u zbulua veprimtaria e saj, u hodh edhe vete nė greminė.
Shėnimi 12. ėshtė vjershė pėr Marė
Lane:
“
Na diq Marė Lania,
Vajzė
kapedania,
Marė
lane, Marė Lane,
O moj zėra kapedane,
Thėllėza zėmėr stėrralle,
Shoqet i more nė valle,
Shoqet nė valle i more,
Moj thėllėzė fluturove,
Dhe mbi harca thikė-thikė,
Ti u bėre ēikė-ēikė,
Tė mos bjerje nė jezitė,
N’ato qėntė osmanllinjtė....
Shėnimi 13, ėshtė Vjersha pėr Maro
Kondėn:
Bijė Fterre, nuse Ēorre,
Djalin mė tė mirė more,
Po ē’e do nuk e gėzove,
Nga shkėmbijtė u lėshove,
Turqitė prapa ē’i more,
S’more njė, po di taborre,
Nė pėrrua i lėshove,
Gjithė ēorrajt i nderove.
(nga folklori).
.
. .
Sa mė ssipėr wshtw marrė nė mėnyrė besnike nga Libri
i shtetarit rigoroz dhe Historianit tė njohur, Spiro Rusha, me origjinė nga Qeparoi, me titull: “Himara nė Stuhitė
e Shekujve”, botuar nė vitin 2001, nė Shtėpinė botuese “ARBĖRI.”, Tiranė -
( Shėnim
i redaksisė: vetėm theksimi me bold, ėshtė i Redaksisė )
Gjithashtu, po
botojmė edhe njė pjesė (paragraf) nga libri i Hasan Luēit, “Gjolekajt e Kuēe nė breza”, botim i vitit 2000,
ku nė faqen f.52. pohon midis tė tjerash: ...” njė ditė osmanėt kapėn, kur ajo mbushte ujė, Maro Kondin,
bijė nga Fterra, e martuar nė Ēorraj, ( fisi Kondaj ėshtė shuar prej vitesh nė Fterrė) ...kjo nuse furnizonte me
ujė trimat...
Kėsaj trimėrie
i kushtohen dhe vargjet:
Katafigji
portė-portė,
Shove
ēorogoricjotė,
Katafigji
shtigje –shtigje,
Nxorre
nėnėtėdhjetė vigje...
Kėtė pohim e argumenton, i mirėnjohuri Mexhid
Kokalari, nė studimet e tij, nė librin: “Trimat e kryengritjeve popullore” faqe 160, viti 1979.
Sqarim: Ndėrsa historiani Spiro Rusha e pėrmėnd kėtė trimėri tė ndodhur nė vitin 1573, nė shekullin e
16-tė kur, nė krahinėn e Himarės, ka ardhė nė krye tė ushtrisė turke, Sulltani Sulejman Kanuniu, autori Hasan Luēi
e lidh kėtė me kohėn e Gjolekė Labit, nė kohėn e kryengritjes kundėr reformave tė Tanzimatit.
Sidoqoftė, per Fterrėn ka rėndėsi, qė kėtė tė dhėnė
e japin dhe e pranojnė tre studjues seriozė, tė mirėnjohur, sė pari, historiani serioz dhe shtetari
rigoroz, Spiro Rusha nga Qeparoi, nė librin: “Himara nė Stuhitė e Shekujve”, ashtu si dhe studjuesi
skrupuloz, Mexhid Kokalari, si dhe studjuesi Hasan Luēi, nga Kuēi .
Rreth kėtij problemi, nė numrin e ardhėshėm, Redaksia
e gazetės “Fterra jonė”, do tė mundohet tė realizojė dhe njė intervistė me historianin, Spiro Rusha.
Nr. 37 –
shkurt 2004